Η μάχη των υπονόμων. Μ. Βρετανία: μια έκρηξη που δεν έγινε ποτέ

Η μάχη των υπονόμων. Μ. Βρετανία: μια έκρηξη που δεν έγινε ποτέ

Ιστορική επέτειος: 24 Δεκεμβρίου 1944 - 24 Δεκεμβρίου 2014

70 χρόνια από τη θρυλική "Μάχη των Υπονόμων"

…Είχε ήδη σκοτεινιάσει όταν κατέβαιναν από το φορτηγό που μετέφερε την ομάδα τους στην περιοχή του Προφήτη Δανιήλ. Εκεί, μπαίνοντας μέσα σε ένα φρεάτιο αφού μετακίνησαν ένα μεταλλικό καπάκι, βρέθηκαν κάτω από τον δρόμο, στα σκοτάδια ενός άλλου κόσμου, υπόγειου, στον οποίο βασίλευαν οι σκιές και οι αρουραίοι…«Απαγορεύεται να αποτύχετε»! Κατά την κατοχή, αυτές οι βρώμικες και σκοτεινές σήραγγες χρησιμοποιήθηκαν ως μυστικές οδοί διαφυγής από τα μπλόκα και τις παγίδες της Γκεστάπο και της Βέρμαχτ. Τώρα είχε έρθει η ώρα να χρησιμοποιηθούν ξανά.

Το ξενοδοχείο "Μεγάλη Βρετανία" στο Σύνταγμα υπονομεύτηκε επιτυχώς με εκρηκτικά στα θεμέλιά του, παραμονή Χριστουγέννων και παραμονές της ιστορικής συνδιάσκεψης μεταξύ Τσώρτσιλ, Παπανδρέου και άλλων προσώπων της πολιτικής αφρόκρεμας της εποχής. Η καταστροφική έκρηξη όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Στο άρθρο που ακολουθεί θα διαβάσετε, μέσα από ζωντανές αναπαραστάσεις και αυθεντικές μαρτυρίες, πώς έφτασε η ομάδα των δυναμιτιστών του ΕΛΑΣ στα θεμέλια του ξενοδοχείου, χρησιμοποιώντας το παλιό δίκτυο των υπονόμων της Αθήνας. Βήμα προς βήμα η πορεία των πρωταγωνιστών και η οργάνωση της μεγάλης αυτής πολεμικής επιχείρησης μέσα από σπάνια ντοκουμέντα και μερικές εικόνες από τις σήραγγες που περπάτησαν τότε.

Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε τους ανθρώπους αυτούς να ακολουθούν σιωπηλά τους επικεφαλής των ομάδων, οδηγούμενοι από το πάθος τους για να εκπληρώσουν επιτυχώς την αποστολή τους, αψηφώντας τον κίνδυνο που υπήρχε να ανατιναχθούν όλοι μαζί, αφήνοντας για πάντα εκεί κάτω τα κόκαλά τους...

Σας ευχόμαστε καλή ανάγνωση και καλή χρονιά!

Η αποχώρηση των Γερμανών και οι μυστικές συμφωνίες των Μεγάλων

Τα γερμανικά στρατεύματα (εννέα μεραρχίες) αποχώρησαν από την Αθήνα στις 12 Οκτωβρίου 1944. Βάσει πληροφοριών, προκύπτει ότι τον Σεπτέμβριο στη Λισαβώνα είχε πραγματοποιηθεί μια μυστική συμφωνία μεταξύ Αγγλίας και Γερμανίας (η μοναδική κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου ανάμεσα στους δύο κύριους εμπόλεμους), αναφορικά με την εγκατάλειψη της Ελλάδας. Βάσει αυτής της συμφωνίας, οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής στην Ελλάδα θα αποχωρούσαν ανενόχλητες, με μόνη υποχρέωση να παραδώσουν αμαχητί τη Θεσσαλονίκη στους Βρετανούς, ώστε να εξασφαλισθεί η παραμονή της χώρας στη βρετανική επιρροή. Η πλέον πειστική αναφορά για το ζήτημα αυτό είχε γίνει από τον υπουργό του Χίτλερ Άλμπερτ Σπέερ, ελάχιστα χρόνια πριν πεθάνει και αφού είχε αποφυλακισθεί, ενώ αντίστοιχη αναφορά υπάρχει και από τον επίσης Γερμανό αξιωματούχο Βίλφρεντ φον Όβεν.

Η παραπάνω συμφωνία θα πρέπει να προηγήθηκε της συμφωνίας της Καζέρτας (26/9), που αποφασίσθηκε αιφνιδιαστικά και κατά την οποία εγκρίθηκε να δοθεί η ανώτατη διοίκηση όλων των τακτικών και ανταρτικών δυνάμεων του στρατού της απελευθερούμενης Ελλάδας στον έμπιστο Βρετανό στρατηγό Ρόναλντ Σκόμπι. Στη διάσκεψη της Μόσχας, που ακολούθησε στις 9 Οκτωβρίου 1944, ο Βρετανός πρωθυπουργός Τσώρτσιλ, έχοντας εξασφαλίσει εφ' ενός μεν τη «συμφωνία κυρίων» της Λισαβώνας, αφ' ετέρου δε το διορισμό του Σκόμπι, επέμεινε απέναντι στον Στάλιν στα ποσοστά επιρροής 90% – 10% επί της Ελλάδος. Δηλαδή ουσιαστικά, ο Τσώρτσιλ ζητούσε από τη Ρωσία να παραιτηθεί από τη διεκδίκηση της άσκησης επιρροής στην Ελλάδα, προτείνοντάς της να κρατήσει μόνο ένα ποσοστό 10%, έναντι ποσοστού 90% που θα αντιστοιχούσε στην αγγλική επιρροή. Στη συνέχεια, υπό τη σκιά αυτής της συμφωνίας, ακολούθησαν στην Ελλάδα σφοδρές εμφύλιες συγκρούσεις κατά τα Δεκεμβριανά...

Το περίφημο χαρτάκι που έγραψε ο Τσώρτσιλ και ενέκρινε ο Στάλιν, στη Μόσχα. Φαίνονται τα ποσοστά επιρροής μεταξύ των δυνάμεων στις βαλκανικές χώρες. Η δεύτερη σημείωση γράφει για την επιρροή στην Ελλάδα: Η Μεγάλη Βρετανία (σε συμφωνία με τις ΗΠΑ) 90%, η Ρωσία: 10%. Διαβάστε περισσότερα εδώ.

Τα Δεκεμβριανά, η μεγάλη σύσκεψη των Χριστουγέννων, και το παρασκήνιο

Στις 4 του Δεκέμβρη, ο Σκόμπι ζήτησε από τον ΕΛΑΣ να εκκενώσει την Αθήνα, ενώ ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου, η κυβέρνηση του οποίου έδρευε στο ξενοδοχείο Μ. Βρετανία, σκεφτόταν να παραιτηθεί. Ο Θ. Σοφούλης, αρχηγός του κόμματος των Φιλελεύθερων, ήθελε να σχηματίσει νέα κυβέρνηση, αλλά οι Άγγλοι προτιμούσαν τον Παπανδρέου. Ο Τσώρτσιλ ζήτησε με τηλεγράφημα από τον Σκόμπι να συμπεριφέρεται σαν να βρίσκεται σε κατακτημένη πόλη, και να καταστρέψει όλες τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, που συνέχιζαν τη δράση τους… Τις μέρες εκείνες ειδικά, η κατάσταση είχε δυσκολέψει για τους Άγγλους. Μέχρι τα μέσα του μήνα, όλη σχεδόν η Αθήνα βρισκόταν υπό τον έλεγχο των αριστερών, εκτός από ένα μικρό κομμάτι του κέντρου ανάμεσα στην Ομόνοια, την πλατεία Συντάγματος και το Κολωνάκι. Όμως, το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Δεκέμβρη η κατάσταση έγινε δύσκολη για τον ΕΛΑΣ, καθώς οι ελλείψεις ήταν μεγάλες και δυνατότητα ανεφοδιασμού δεν υπήρχε. Τα πυρομαχικά ήταν ελάχιστα και ο αντίπαλος είχε ανεφοδιαστεί με σύγχρονα όπλα, αλλά παρ' όλα αυτά ο ΕΛΑΣ εξακολουθούσε να έχει επιτυχίες, όπως η σύλληψη εκατοντάδων βρετανών στρατιωτών και αξιωματικών στις 18 του Δεκέμβρη. Το γεγονός αυτό έδωσε τη δυνατότητα στον ανταρτικό στρατό να εφοδιαστεί με πυρομαχικά και μεταφορικά μέσα.

Η κατάσταση των ημερών ανάγκασε τον Τσώρτσιλ να έρθει ο ίδιος στην Αθήνα, μαζί με τους υπουργούς του Άντονυ Ήντεν, Χάρολντ Μακ Μίλλαν, και τον στρατάρχη Αλεξάντερ. Ήταν 25 Δεκεμβρίου. Επρόκειτο να συσκεφθούν με τους Έλληνες επισήμους σχετικά με την κατάσταση στην Ελλάδα που χειροτέρευε μέρα με την ημέρα, με τις δύο αντίπαλες ελληνικές στρατιές να αλληλοσκοτώνονται υπό την ''προστασία'' των Άγγλων. Η ιστορική εκείνη σύσκεψη των συμμάχων, στην οποία συμμετείχαν από την ελληνική πλευρά -εκτός του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού (τον οποίο ο Τσώρτσιλ όρισε αντιβασιλέα, αλλά και πρόεδρο της σύσκεψης) και του στρατηγού Πλαστήρα- και οι αντιπρόσωποι των κομμάτων (Παπανδρέου, Σοφούλης κ.ά.), είχε ορισθεί στην έδρα της κυβέρνησης στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία, και υποτίθεται πως θα καθόριζε τη μελλοντική κατάσταση στην Ελλάδα. Αυτό βέβαια που θα ζητούσε ο Τσώρτσιλ, δεν ήταν τίποτε περισσότερο από την παράδοση άνευ όρων των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, και μάλιστα με τη συναίνεση της ηγεσίας της αριστεράς, κάτι που φυσικά δεν έγινε δεκτό.

Η εκκλησία του Προφήτη Δανιήλ Μεταξουργείου στη Λεωφόρο Αθηνών

Η ιδέα της υπονόμευσης του ξενοδοχείου "Μ. Βρετανία" και μια μαρτυρία

Από την πλευρά τους οι αριστεροί, επειδή μετά τα μέσα του Δεκέμβρη άρχιζαν να χάνουν έδαφος, η τελευταία ελπίδα να καταλάβουν την πόλη ολοκληρωτικά, είχαν καταλήξει -μετά από αλλεπάλληλες συσκέψεις στα στρατηγεία της Πατησίων και της Κυψέλης- ότι θα μπορούσε να είναι η καταστροφή του στρατηγείου των αντιπάλων τους. Κατά μέτωπον επίθεση δεν θα ήταν φυσικά δυνατή, οπότε έπρεπε να σκεφτούν κάτι άλλο... Τότε ήταν που άρχισε να γεννιέται η ιδέα της υπονόμευσης του ξενοδοχείου με εκρηκτικά από τα υπόγειά του, ώστε να ανατιναχθεί ολόκληρο στον αέρα, μαζί με τους παρευρισκόμενους. Τρόπος για να τα μεταφέρουν εκεί εκ του ασφαλούς, υπήρχε: μέσα από τους υπονόμους! Θα μπορούσαν δε να εξοπλίζονταν και με ασύρματο, ώστε να κρατούν επικοινωνία με το στρατηγείο.

Στο σημείο αυτό, υπάρχει μια σημαντικότατη σχετική μαρτυρία από την περίοδο εκείνη, του Βασίλη Μπαρτζώτα (Φάνης), γραμματέα της Κομματικής Οργάνωσης Αθηνών (ΚΟΑ) του ΚΚΕ, που τεκμηριώνει τη μυστική "μάχη των υπονόμων", που εκτυλίχθηκε υπογείως και στο παρασκήνιο της παραπάνω σύσκεψης, από την οποία ούτως ή άλλως οι αριστεροί απουσίαζαν:

«Δυνάμεις του ΕΛΑΣ Αθήνας πλαισιωμένες από στελέχη της ΚΟΑ με επικεφαλής τον Σπύρο Καλοδίκη, έκαναν μια ακόμη τολμηρή και ηρωική επιχείρηση. Χώθηκαν μέσα στο κεντρικό αποχετευτικό δίκτυο της Αθήνας από το ύψος της οδού Λένορμαν, δηλαδή της περιοχής του Κολωνού, που ελεγχόταν από το ΚΚΕ. Έχοντας στα χέρια τους το γενικό σχεδιάγραμμα των υπονόμων της Αθήνας, έπειτα από πορεία 12 ωρών μέσα στα βρώμικα νερά των οχετών, με άμεσο κίνδυνο της ζωής τους, κατόρθωσαν να κουβαλήσουν κάτω από την πλατεία Συντάγματος, ακριβώς στο ξενοδοχείο της "Μεγάλης Βρετανίας'' όπου ήταν η έδρα της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου, περίπου έναν τόνο εκρηκτικής ύλης (τροτύλης), και με ηλεκτρικό σύρμα τη συνέδεσαν με ειδικό ηλεκτρικό μηχάνημα ανατίναξης, που βρισκόταν στη δική μας περιοχή. Ο Καλοδίκης ανέφερε σε μένα, τη μέρα των Χριστουγέννων (25 Δεκέμβρη 1944, λίγες ώρες πριν φτάσει ο Τσώρτσιλ στην Αθήνα), για την επιχείρηση αυτή, με τη δήλωση ότι είναι έτοιμοι να τινάξουν στον αέρα το άντρο της κυβέρνησης Παπανδρέου και των Άγγλων. Εγώ ανέφερα στο Πολιτικό Γραφείο (ΠΓ) της Κεντρικής Επιτροπής (ΚΕ) του ΚΚΕ που θα 'δινε και την τελική έγκριση. Το ΠΓ της ΚΕ έχοντας υπόψη τον ερχομό του Τσώρτσιλ και τις διαπραγματεύσεις μαζί του, μας είπε να περιμένουμε μερικές μέρες»…

Εδώ, να σημειώσουμε ότι οι αριστεροί δεν γνώριζαν από την αρχή ότι θα παρευρεθεί ο Τσώρτσιλ και οι υπουργοί του στον ίδιο χώρο την ίδια ημέρα. Γιατί παρ' όλο που μοιάζει απόλυτα λογική η επιθυμία της καταστροφής της έδρας της αντίπαλης κυβέρνησης και των Άγγλων συμμάχων της, και της σύσκεψης με μία μόνο κίνηση, το γεγονός ότι δεν είχαν συνδέσει την ανατίναξη του ξενοδοχείου με την πολιτική συνάντηση που θα γινόταν εκεί, ήταν που οδήγησε τελικά στη ματαίωση της όλης επιχείρησης.

Το κτίριο του ξενοδοχείου

Η κατασκευή του κτιρίου που στεγάζει το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία ξεκίνησε το 1842, ενώ κατασκευάζονταν και οι στοές των πρώτων υπονόμων στην Ερμού, και ήταν το πρώτο κτίριο μετά τα ανάκτορα (Βουλή) που χτίστηκε στην πλατεία Συντάγματος. Αρχιτεκτονικό δημιούργημα του Θεόφιλου Χάνσεν, αρχικά αποτέλεσε οικία του εύπορου Αντώνιου Δημητρίου από τη Λήμνο, ενώ το 1874 μετατράπηκε σε ξενοδοχείο με το σημερινό όνομα, από τον Ευστάθιο Λάμψα. Η ιστορία του μεγάλη, διαθέτει και από μία σελίδα για κάθε ένα σημαντικό γεγονός-σταθμό μέσα στα χρόνια. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι σε ανακαίνιση του 1928, το υπόγειο του κτιρίου διαμορφώθηκε ως αντιαεροπορικό καταφύγιο, με μεγάλες σιδερένιες πόρτες και φίλτρα για τα αέρια των βομβαρδισμών της εποχής. Επίσης την επομένη της 28ης Οκτωβρίου 1940, εγκαταστάθηκε εκεί το στρατηγείο του ΓΕΣ και το επιτελείο της κυβέρνησης του Ι. Μεταξά, ενώ υπήρχαν επίσης γραφεία του βασιλιά Γεωργίου. Στη συνέχεια, όταν οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1941, και ο βασιλιάς έφυγε προς Κάιρο, το ξενοδοχείο έγινε στρατηγείο της Βέρμαχτ και τόπος φιλοξενίας υψηλόβαθμων Γερμανών. Τέλος, μετά και τον εμφύλιο, το 1957 το παλιό κτίριο τροποποιήθηκε, παίρνοντας τη σημερινή του μορφή.  

Ο χάρτης των υπονόμων του κέντρου της Αθήνας. Το σημείο Α στον Προφήτη Δανιήλ είναι η αφετηρία των υπόγειων διαδρομών, που αργότερα μεταφέρθηκε στον Κολωνό, στο ύψος που τέμνει η Λένορμαν τον κλάδο του 1925. Στο σημείο Β υπάρχει διακλάδωση της οποίας και οι δύο διαδρομές καταλήγουν στο Σύνταγμα. Κατά την επιχείρηση του 1944 επιλέχθηκε η νότια.

Στους κλάδους αναγράφονται οι χρονολογίες κατασκευής τους, και στους κεντρικότερους και οι διαστάσεις διατομής σε μέτρα. Με διακεκομμένη γραμμή παρουσιάζεται η ασαφής (ελλείψει στοιχείων) ανατολική ένωση των κλάδων στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, η σύνδεση με το ξενοδοχείο στο Σύνταγμα, και ο νέος Κεντρικός Αποχετευτικός Αγωγός (ΚΑΑ) στην Κωνσταντινουπόλεως, που ολοκληρώθηκε το 1959.

Η Μάχη των Υπονόμων μέσα από αυθεντικές μαρτυρίες συμμετεχόντων

Ας δούμε όμως τώρα, πώς με αριστοτεχνικό τρόπο καταστρώθηκε και εκτελέστηκε μέχρι και την τελευταία στιγμή, η παρακινδυνευμένη και γιγαντιαία πολεμική επιχείρηση στο αθηναϊκό υπέδαφος. Οι υπόγειες στοές του παλαιού δικτύου των υπονόμων με κεντρική πρόσβαση από τον Προφήτη Δανιήλ, είχαν διακλαδώσεις που κατέληγαν στις περισσότερες παλιές γειτονιές του κέντρου. Αφού η επιθυμία του στρατηγείου ήταν η υπονόμευση του ξενοδοχείου, ο μόνος τρόπος για να το προσεγγίσουν, ήταν υπογείως από τους υπονόμους, καθώς ολόκληρη η περιοχή του κέντρου ανήκε στο αντίπαλο στρατόπεδο. Προμηθεύτηκαν λοιπόν τους χάρτες των στοών από το γραφείο του αρχιμηχανικού του Δήμου Αθηναίων, και μελετώντας τους κατέληξαν σε δύο διαδρομές: η πρώτη και κοντινότερη, ξεκινούσε από το Μοναστηράκι και οδηγούσε κατ' ευθείαν (δια της οδού Ερμού) κάτω από τη "Μεγάλη Βρετανία". Η δεύτερη και πιο μακρινή, ξεκινούσε από την περιοχή του Προφήτη Δανιήλ (Α), διακλαδιζόταν κάτω από τις οδούς Αχιλλέως, Δεληγιώργη, Ζήνωνος, Πειραιώς και Σταδίου, και έφτανε μέχρι τα θεμέλια του ξενοδοχείου. 

Είσοδος ΕΥΔΑΠ, στην περιοχή Προφήτη Δανιήλ (σημείο Α χάρτη)

Το μεγάλο φρεάτιο που οδηγεί στο εσωτερικό των στοών

Κατεβαίνοντας, βρισκόμαστε πάνω από λύματα που μεταφέρονται από τον ΚΑΑ

Δεξιά, ο δίδυμος αγωγός της στοάς που έρχεται από την οδό Μύλων

Πολλές από τις γαλαρίες αυτές, είχαν χρησιμοποιηθεί κατά τα προηγούμενα χρόνια της αντίστασης. 

Κατά τον Μανώλη Γλέζο, που συμμετείχε και ο ίδιος στην ομάδα που μετέφερε τα καλώδια, η επιχείρηση ξεκίνησε από τον Προφήτη Δανιήλ (Μεταξουργείο), όπως και άλλες παλαιότερα, καθώς για να μπουν από το Μοναστηράκι, θα έπρεπε να "πάρουν" την περιοχή. Όμως η υπόγεια διαδρομή που ακολούθησαν δεν ήταν εκείνη της Σταδίου, αλλά επέλεξαν μια διακλάδωση (Β) που τους έβγαλε τελικά στην πρώτη επιλογή, κάτω από την Ερμού.

Στις παρακάτω φωτογραφίες απεικονίζεται η σήραγγα της οδού Πλαταιών (σημείο Β), κατά τη διάρκεια εργασιών της ΕΥΔΑΠ για την αντικατάσταση κατεστραμμένου τμήματος (που κατέπεσε) από τσιμεντένιο κυκλικό αγωγό, τον Απρίλιο του 2011.

Την αποστολή ανέλαβε η ομάδα 17. Κινητοποιήθηκαν μερικά από τα καλύτερα στελέχη του ΚΚΕ με επικεφαλής –όπως είδαμε– τον Σπύρο Καλοδίκη, στέλεχος της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας. Ογδόντα τουλάχιστον άνθρωποι με τη συνεργασία ειδικής ομάδας δυναμιτιστών του ΕΛΑΣ άρχισαν την δουλειά. Έμπαιναν στον υπόνομο από την είσοδο του Προφήτη Δανιήλ, και η διαδρομή που ακολουθούσαν περνούσε από τις οδούς Αχιλλέως, Πλαταιών, Κεραμεικού, Σαλαμίνος, κάτω από τους Αγίους Ασώματους (Θησείο), έφτανε στην Ερμού και κατέληγε ακριβώς κάτω από το ξενοδοχείο. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν κυρίως τροτύλη (τρινιτροτολουόλη ή ΤΝΤ) και ίσως νιτρογλυκερίνη και δυναμίτιδα, που μεταφέρονταν με αυτοκίνητο μέχρι το στόμιο του υπονόμου και στη συνέχεια με τα χέρια. 

Σκηνή από την ταινία "Το κόκκινο τραίνο"

Η διαδρομή στους υπονόμους ήταν τρομακτικά δύσκολη καθώς ήταν γεμάτοι με νερά και ακαθαρσίες και σε πολλά σημεία ήταν τόσο στενοί που το βάδισμα γινόταν σχεδόν έρποντας. Σε καμία περίπτωση τα εκρηκτικά δεν έπρεπε να βραχούν, γεγονός που ανάγκασε τους ανθρώπους που λάμβαναν μέρος στην επιχείρηση να κάνουν αρκετές μεταφορές.

Σκηνή από την ταινία "Το κόκκινο τραίνο"

Απόσπασμα μιας προσωπικής μαρτυρίας του Νίκου Κυριακίδη, μπορεί σήμερα να μας μεταφέρει πίσω στο παρελθόν, ώστε να παρακολουθήσουμε από κοντά και με την ίδια αγωνία, βήμα προς βήμα την προετοιμασία και την εκτέλεση των εργασιών…

«Η προετοιμασία της επιχείρησης αυτής είχε αρχίσει. Προηγούμενα είχαν παρθεί από τον Δήμο Αθηναίων οι σχετικοί χάρτες των υπονόμων της Αθήνας οι οποίοι και μελετήθηκαν από ειδικούς συντρόφους. Ο ένας μηχανικός, ειδικευμένος στους υπονόμους του Βελγίου και ο άλλος υπολοχαγός Μηχανικού, ειδικευμένος στα εκρηκτικά, δυστυχώς δε θυμάμαι τα ονόματά τους, κατάστρωσαν τα σχέδια για την είσοδό μας στους υπονόμους της Αθήνας και καθόρισαν το σημείο από όπου θα μπαίναμε. Έγιναν από τους ειδικούς οι σχετικές προετοιμασίες μέσα στους υπονόμους, αφού τα περάσματα δεν ήσαν σε ευθεία γραμμή. Αλλού ήταν ανήφορος και αλλού κατήφορος, οπότε χρειάστηκε να τοποθετηθούν σκάλες κ.λπ. Όλα είχαν ετοιμαστεί. Στις 22/12/1944, τελικά, αν θυμάμαι καλά, αποφασίστηκε να μπούμε μέσα στον υπόνομο 150 περίπου άνδρες του ΕΛΑΣ και άλλα στελέχη του Κόμματος, με στόχο και κατεύθυνση το ξενοδοχείο της ''Μεγάλης Βρετανίας'', μεταφέροντας από τον υπόνομο που δέχεται τα βρόχινα νερά και τις βρωμιές της τότε Αθήνας, έναν τόνο περίπου εκρηκτικής ύλης, τροτύλης. Η επιχείρηση ξεκίνησε από το Μεταξουργείο. Ο υπόνομος δεν ήταν αυτός που δέχεται τις ακαθαρσίες, αλλά τα βρόχινα νερά και η κάθοδος έγινε με σιδερένια και όχι ξύλινη σκάλα. Η ατμόσφαιρα μέσα δεν ήταν καθόλου ευχάριστη. Μύριζε υγρασία και μούχλα. Και τα νερά, στα σημεία που ήταν φαρδύς ο υπόνομος, μας φτάνανε ως τα γόνατα, ενώ όπου στένευε φτάνανε ως το στήθος, χώρια τα τεράστια ποντίκια... Η επιχείρηση από το Μεταξουργείο δεν προχώρησε. Είχαμε την απώλεια του μέλους του Γραφείου της Αχτίδας που σκοτώθηκε από αγγλικό βλήμα. Είδαν κάποια μικρή μάζωξη στο σπίτι που βρισκόμασταν και μας έριξαν. Η καθοδήγηση της Αχτίδας κατόπιν τούτου αποφάσισε να σταματήσει η επιχείρηση και φυσικά να γίνει σε άλλο σημείο...»

Σκηνή από την ταινία "Το κόκκινο τραίνο"

Ο Θωμάς Μάρας ο οποίος ήταν και ο ίδιος μέλος μιας εκ των ομάδων που πήραν μέρος στην επιχείρηση, θυμάται: 

«Πήγαμε σ' ένα σπίτι μονόροφο κι ανεβήκαμε στο απάνω πάτωμα. Θα 'χε περάσει καμιά ώρα όταν μας δόθηκε εντολή να σηκωθούμε, και σε ομάδες από δύο βγήκαμε απ' το σπίτι. Ακριβώς απέναντι, στη μέση του δρόμου, υπήρχαν τρεις άντρες που βοηθούσαν τα ζευγάρια να κατέβουν το φρεάτιο του υπονόμου… Δεν ήταν στην οδό Πειραιώς… Η διαδρομή πρέπει να ήταν Θερμοπυλών (σ.σ.: εννοεί Πλαταιών), Άγιοι Ασώματοι, Ερμού, Σύνταγμα. Σαν πάτησα κάτω το νερό έφτασε μέχρι τη μέση μου και με μούσκεψε. Η προσοχή μας βρισκόταν στο φορτίο που το κρατούσαμε ψηλά για να μη βραχεί. Στα πλάγια, στους τοίχους του υπονόμου, είχαν κρεμάσει φαναράκια για να βλέπουμε. Κάποια στιγμή ο δρόμος στενεύει απότομα. Η πορεία μας τελειώνει σε ένα μεγάλο άνοιγμα, σαν πλατεία, όπου μπορούσες να σταθείς όρθιος… Παραδίνουμε το φορτίο μας και παίρνουμε το δρόμο της επιστροφής. Δεν κάναμε παραπάνω από μισή ώρα, ενώ ο πηγαιμός μας κράτησε επτά με οκτώ ώρες περίπου. Χαράματα ανέβηκα τη σκάλα…»

Σκηνή από την ταινία "Το κόκκινο τραίνο"

Στην επιχείρηση συμμετείχαν επίσης, εκτός του Μανώλη Γλέζου που χρησιμοποιούσε από τα προηγούμενα χρόνια τις στοές αυτές φυγαδεύοντας συντρόφους, ο Γιώργος Τσαπόγας καπετάνιος τότε του ΕΛΑΣ και στη συνέχεια δημοσιογράφος, και ο Δημήτρης Γκίκας από την Κωσταντινούπολη, παλιός αγωνιστής της αντίστασης με το βαθμό του υπολοχαγού στον αντάρτικο στρατό, το σπίτι του οποίου βρισκόταν στην οδό Μάρνη. Ακριβώς από κάτω διέρχεται το σκεπασμένο από το 1880 παλαιό ρέμα του Κυκλοβόρου. 

Στις παρακάτω φωτογραφίες από τις 20/4/1928, βλέπουμε τα έργα κατασκευής της υπόγειας γραμμής του Ηλεκτρικού επί της οδού Γ' Σεπτεμβρίου. Στη λοξή διασταύρωση με τη Μάρνη (σημείο Γ χάρτη) οι εργασίες απέκοψαν τη μεγάλη σήραγγα του Κυκλοβόρου. Ευχαριστούμε τον Γιάννη Αρσενιάδη για τον εντοπισμό των εικόνων.

Όπως λοιπόν ο Ν. Κυριακίδης ανέφερε, το αρχικό σημείο πρόσβασης στις υπόγειες γαλαρίες (Πρ. Δανιήλ) άλλαξε, και επανήλθαν δυο-τρεις μέρες αργότερα στην περιοχή του Κολωνού, στο ύψος της Λένορμαν. Από εκεί, με κάποιο τρόπο πρέπει να οδηγήθηκαν στην ίδια διαδρομή που αρχικά είχαν επιλέξει και προετοιμάσει, που κατέληγε στο Σύνταγμα περνώντας κάτω από την Ερμού. Πιθανόν να χρησιμοποίησαν μια άλλη νεότερη στοά (κατασκευής του 1925) που διέρχεται από τη Λένορμαν στο ύψος της οδού Μύλων, διατρέχει τις οδούς Μύλων, Μαρωνείας, Παιωνίου και συνδέεται με τον Πρ. Δανιήλ αλλά και με τον Κυκλοβόρο, του οποίου η λιθόκτιστη ύψους 2,5 μέτρων γαλαρία, μέσω των οδών Καρόλου και Οδυσσέως καταλήγει επίσης στις στοές του αρχικού σχεδίου, της Αχιλλέως και του Προφήτη Δανιήλ. Λογικά όμως δεν πήγαν από την πλευρά του Κυκλοβόρου, αλλά πρέπει να κινήθηκαν προς το προηγούμενο σημείο εισόδου (βλ. χάρτη), και αφού το προσπέρασαν, να συνέχισαν στην ήδη γνωστή διαδρομή.

Φρέαρ Προφήτη Δανιήλ (Α). Στη μέση (δίδυμος) καταλήγει η διακλάδωση του 1925 (Μύλων), ενώ στα δεξιά συνδέεται η σήραγγα της Λ. Αθηνών που κατευθύνεται προς τη διαδρομή που ακολούθησαν το 1944. Αριστερά, άλλη διακλάδωση από τα δυτικά.

«Πράγματι η επιχείρηση έγινε στη Λένορμαν πολύ πιο μακριά από το Μεταξουργείο. Μπήκαν όλοι οι άνδρες στον υπόνομο με προσοχή κατά ομάδες, τοποθέτησαν την εκρηκτική ύλη και επέστρεψαν ύστερα από αρκετές ώρες. Αφού τέλειωσε αυτή η φάση έδωσε εντολή το Γραφείο της Αχτίδας και συγκεκριμένα ο Γραμματέας της Αχτίδας Μπάμπης Γρηγοριάδης (είχαμε δουλέψει μαζί από το 1943 που ήταν γραμματέας της 6ης Αχτίδας) να μπούμε 5 σύντροφοι, για να κάνουμε τον τελευταίο έλεγχο των καλωδίων. Σημειώνω τις δυσκολίες που συναντήσαμε από την είσοδο του υπονόμου μέχρι το τέρμα, και το σημειώνω αυτό γιατί τις έζησα ο ίδιος. Φυσικά, οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι προηγούμενες ομάδες που κουβαλούσαν το φορτίο της εκρηκτικής ύλης στην πλάτη τους, ήταν πολύ μεγαλύτερες και οι κίνδυνοι πολύ περισσότεροι. Όπως αναφέρω πιο πάνω ο υπόνομος δεν ήταν ευθύς, είχε λακκούβες μικρές και μεγάλες που γλίστραγες και έμπαινες μέσα στο νερό και σε ορισμένα σημεία πάνω από τη μέση μέχρι και στο στήθος. Οι δρόμοι δεν ήταν σε ευθεία γραμμή, το επίπεδο του δρόμου άλλαζε μέχρι που δημιουργούσε μικρούς καταρράχτες και ανεβαίναμε σε σκάλες που το πρώτο συνεργείο είχε τοποθετήσει. Θυμάμαι πως κάτω από την Ερμού ήταν μία δίοδος πολύ μικρή και στενή. Αρκεί να σημειώσω πως την περάσαμε με την κοιλιά, μπουσουλώντας στο νερό. Και σε άλλα σημεία περνούσαμε σκυμμένοι, ήταν πολύ δύσκολη η διαδρομή. Κίνδυνοι υπήρχαν πολλοί. Εκτός αυτών που ανέφερα ήταν και οι κίνδυνοι που προέρχονταν από τα φρεάτια των δρόμων που μέσω αυτών έμπαιναν τα νερά στον υπόνομο. Ακούγαμε τα βήματα των περαστικών και φυσικά και τις περιπολίες των Άγγλων στρατιωτών. Αυτό το γεγονός υποχρέωνε όλους τους συντρόφους που βρίσκονταν μέσα στον υπόνομο να είναι πολύ προσεκτικοί. Οι βρωμιές και αναθυμιάσεις μας έφερναν βήχα και φτέρνισμα, που μας ανάγκαζαν να προσέχουμε για να μη μας αντιληφθούν. Δε βγάζαμε κουβέντα, η συνεννόηση γινόταν με χειρονομίες. Τελικά παρ' όλες αυτές τις δυσκολίες επιστρέψαμε στη βάση μας. Η επιχείρηση τέλειωσε και πέτυχε αφού ξεπέρασε σε χρόνο περίπου τις 12-15 ώρες, και τελικά περιμέναμε το σύνθημα για να μπει σε ενέργεια η ηλεκτρογεννήτρια. Το αυτοκίνητο με την ηλεκτρογεννήτρια θα έδινε στην κατάλληλη στιγμή τον σπινθήρα στα εκρηκτικά που ήταν τοποθετημένα στα θεμέλια και κάτω από τα υπόγεια της ''Μεγάλης Βρετανίας''».

Η έκρηξη όμως δεν έγινε ποτέ... Ενώ όλα ήταν έτοιμα και λίγο πριν πατήσουν το κουμπί, από τον ασύρματο δόθηκε η εντολή να περιμένουν. Ο Ν. Κυριακίδης συνεχίζει: «Έρχεται όμως ξαφνικά ο Σπύρος Καλοδίκης – Β΄ Γραμματέας της ΚΟΑ – με μοτοσικλέτα, (δολοφονήθηκε το Νοέμβρη του 1947 από όργανα της Ασφάλειας στη Λάρισα) και σε έξαλλη κατάσταση φώναξε τους άνδρες που χειρίζονταν τη γεννήτρια: ''Σταματήστε. Σβήστε τη γεννήτρια αμέσως. Σταματήστε! Η ανατίναξη δε θα γίνει. Ήρθε ο Τσώρτσιλ στη Μεγάλη Βρετανία. Σταματήστε!...''. Όλοι όσοι βρεθήκαμε εκεί και πήραμε μέρος στην επιχείρηση, βρεγμένοι ως το κόκαλο από τα νερά των υπονόμων, αισθανθήκαμε αγανάκτηση για τη ματαίωση αυτής της ανατίναξης...». Οι "από πάνω" δίσταζαν... Παρουσία και του Τσώρτσιλ, το θέμα θα αποκτούσε πολιτικές προεκτάσεις παγκόσμιου χαρακτήρα. Είχαν εν τέλει αποφασίσει να προχωρήσουν σε διαπραγματεύσεις, κι έτσι η αποστολή στην οποία αρχικά τους είχαν απαγορεύσει να αποτύχουν και που με τόσο κόπο, κίνδυνο και αυτοθυσία είχαν καταφέρει να ολοκληρώσουν, ματαιώθηκε…

Σκηνή από την ταινία "Το κόκκινο τραίνο" (σε δίδυμο αγωγό)

Η ηγεσία του ΚΚΕ δεν έδωσε ποτέ τη διαταγή της πυροδότησης. Και ο λόγος ήταν ότι οι «σύμμαχοι» του Στάλιν, οι Άγγλοι (κατά τη συμφωνία της Μόσχας) δεν έπρεπε να θιγούν. Οι αγωνιστές του ΕΛΑΣ, θέλοντας να ανατινάξουν το ξενοδοχείο, λογάριαζαν χωρίς τον ξενοδόχο, θεωρώντας δεδομένη την υποστήριξη της Ρωσίας. Όταν όμως οι ανώτεροί τους ενημερώθηκαν τι είχε συμφωνηθεί μεταξύ Στάλιν και Τσώρτσιλ, και πόσο μάλλον ότι ο ίδιος ο Τσώρτσιλ θα παρευρισκόταν στο ξενοδοχείο τη βραδιά που σκόπευαν να το ανατινάξουν, όλα άλλαξαν... Ο Βρετανός πρωθυπουργός δεν παρέλειψε να επαινέσει τη στάση της Σοβιετικής Ένωσης: «Ο Στάλιν κράτησε αυστηρά και πιστά την συμφωνία μας του Οκτωβρίου...»

Έτσι λοιπόν, οι υπονομευτές έφυγαν με πικρία εγκαταλείποντας τα εκρηκτικά στα θεμέλια του ξενοδοχείου. Μπορεί να μην ολοκλήρωσαν την αποστολή τους, αλλά το υπέδαφος της πρωτεύουσας, που κρύβει πολλά άγνωστα μυστικά μέσα στα ταλαιπωρημένα του σπλάχνα, τους χάρισε –ως αντάλλαγμα– ένα από αυτά. Ήταν ένας ρωμαϊκός τάφος με μία ανάγλυφη γυναικεία μορφή, και την επιγραφή "REGILLA ROMANA SACERDOS CERIS" (Ρηγίλλα Ρωμαία ιέρεια της Δήμητρας). Η πληροφορία αυτή προέρχεται από τον Χρήστο Τσούκα, ο οποίος αναφέρει ότι από τον θησαυρό που περιείχε η περίτεχνη μαρμάρινη λάρνακα, αφαίρεσαν μονάχα ένα χρυσό σηστέρτιο (αρχαίο ρωμαϊκό νόμισμα) ο καθένας, για να θυμούνται τις μοναδικές στιγμές του αγώνα.

Εν τω μεταξύ, διέρρευσε και το μυστικό, ειδοποιήθηκε η ασφάλεια του ξενοδοχείου, και οι πυροτεχνουργοί κατέβηκαν στο υπόγειο για να απενεργοποιήσουν τα εκρηκτικά. Ο Παναγιώτης Μεγαλοοικονόμου, μέλος της αντικομμουνιστικής οργάνωσης Χ του Γεωργίου Γρίβα, θυμάται πώς εντόπισε τις βόμβες μέσα στους υπονόμους την επόμενη μέρα... Ο ίδιος ο Τσώρτσιλ πληροφορήθηκε σχετικά με την υπονόμευση δύο ημέρες αργότερα από τους ίδιους τους αντιπροσώπους του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ (οι οποίοι το ανακοίνωσαν για λόγους προπαγάνδας), αλλά –δικαίως– δεν πίστεψε πως η απόπειρα είχε σαν βασικό στόχο τον ίδιο.  

Έξοδος...

Το ρέμα του Προφήτη Δανιήλ, από τη θέση Α,  συνεχίζει για λίγο ακόμα υπόγεια  

Πιο κάτω (εδώ στην οδό Ορφέως) είναι ανοικτό, μέχρι τη συμβολή του με τον Κηφισό

Να σημειωθεί ότι τα μεταπολεμικά υπόγεια έργα των υπονόμων της Αθήνας δίνονταν σε λίγες συγκεκριμένες τεχνικές εταιρείες που θεωρούνταν έμπιστες από την κυβέρνηση, για την αποφυγή του κινδύνου να διαρρεύσουν και πάλι τα σχέδια, όπως συνέβη το 1944.

Επίλογος

Στις 31 Δεκέμβρη 1944 ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός γίνεται και τυπικά αντιβασιλέας (κατ' απαίτηση των Άγγλων), και την ίδια μέρα ο Γεώργιος Παπανδρέου υποβάλει την παραίτησή του. Έτσι οι Άγγλοι διορίζουν (μέσω του αντιβασιλέα πάντα) νέο πρωθυπουργό τον Νικόλαο Πλαστήρα. Στις 3 του Γενάρη τα βρετανικά στρατεύματα πραγματοποιούν την τελευταία μεγάλη επίθεση και ο ΕΛΑΣ αναγκάζεται να αποχωρήσει από την πόλη. Στις 11 Γενάρη θα υπογραφεί η ανακωχή και θα ακολουθήσει μετά από ένα μήνα η πολυσυζητημένη συμφωνία της Βάρκιζας... Αν και ο ΕΛΑΣ υπέστη ήττα μόνο στην Αθήνα, ενώ διατηρούσε στο ακέραιο τις δυνάμεις του στην υπόλοιπη Ελλάδα, η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ υπέγραψε τη συμφωνία για τον αφοπλισμό του. Σχεδόν αμέσως θα αρχίσει μια περίοδος απίστευτης τρομοκρατίας απέναντι στους αριστερούς αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, με συλλήψεις, βασανιστήρια και εξορία...   

Σκηνή από την ταινία "Το κόκκινο τραίνο"

Η ταινία «Το κόκκινο τραίνο» (1982) 

Η ελληνική ταινία από την οποία ελήφθησαν εικόνες, σκηνοθετήθηκε από τον Τάκη Σιμονετάτο, ο οποίος έγραψε και το σενάριο βάσει ντοκουμέντων και ομολογιών. Και η ίδια αποτελεί σημαντική πηγή αναφοράς για το πολιτικό γεγονός του 1944, και μας δίνει μερικά στοιχεία επί του θέματος, με κάποιες όμως ανακρίβειες που δικαιολογούνται στο πλαίσιο του σεναρίου μιας κινηματογραφικής ταινίας. Αρκετές σκηνές γυρίστηκαν μέσα σε σύγχρονες σήραγγες υπονόμων. Δεν γνωρίζουμε που ακριβώς, αλλά εμφανίζεται μια δίδυμη μεγάλη κυκλική διατομή σαν του Ιλισού, όπως και κάποιες μεγάλες σκουφοειδείς, και μια μικρή ανάστροφη ωοειδής. Μπορείτε να την παρακολουθήσετε στον παρακάτω σύνδεσμο: https://www.youtube.com/watch?v=4DpoxLqKouQ 

Υ.Γ.: Εμείς δεν διανύσαμε κανένα τμήμα των παραπάνω υπογείων διαδρομών, πλην την προσέγγιση (μόνο) των δύο σημείων Α και Β που παρουσιάζουμε στις φωτογραφίες. Η πρόσβαση στο παντορροϊκό δίκτυο υπονόμων είναι άκρως επικίνδυνη και μπορεί να αποβεί θανατηφόρα λόγω επικίνδυνων αερίων, όπως το υδρόθειο. Συνεπώς δεν συνιστούμε σε κανέναν αναγνώστη να αναζητήσει εισόδους προς το δίκτυο αυτό της Αθήνας, κάτι που -εκτός του παραπάνω σοβαρού κινδύνου, και των υπολοίπων που εγκυμονεί η διάσχιση τέτοιων σηράγγων (μόλυνση από λύματα, κίνδυνος πτώσης, πνιγμός σε περίπτωση πλημμύρας, κ.ά.)- για να γίνει απαιτείται ειδική άδεια (που δεν πρόκειται να δοθεί) και κατάλληλη λήψη μέτρων ασφαλείας και προστασίας των μελών του σώματος και κυρίως των αναπνευστικών οδών.

Κείμενο: Παναγιώτης Δευτεραίος

Φωτογραφίες: Π. Δευτεραίος, Αλέξανδρος Γλαράκης, Αλέξανδρος Τσεκούρας 

Δραστηριότητα: urban exploration & urban speleology 

Συμμετείχαν (κατά τις διάφορες επισκέψεις): Αλέξανδρος Γλαράκης, Αλέξανδρος Τσεκούρας, Γεωργία Μπουρμπούλη, Παναγιώτης Δευτεραίος

Πληροφορίες κειμένου: 

1. Περιοδικό ΤΟΤΕ 28: Οκτώβριος 1944, η απελευθέρωση της Αθήνας, Οκτώβριος 2006

2. Κρυμμένοι θησαυροί στην Ελλάδα, Χρήστος Τσούκας, Πειραιάς 2007

3. Το Μεταξουργείο, Κολωνός - Ακαδημία Πλάτωνος, Κώστας Χατζιώτης, Αθήνα 2005

4. Υπόγεια Αθήνα; Η συνομωσία ενός μύθου, Βασίλης Στάμος, Αθήνα 2003

5. Το χρονικό της εκκλησίας του Προφήτη Δανιήλ, Σταύρος Οικονομίδης, Αθήνα 2007

6. Ο Ελαιώνας της Αθήνας, Ζωή Ρωπαΐτου – Τσαπαρέλη, Αθήνα 2006

7. Ιστορική αναδρομή αποχέτευσης, ΕΥΔΑΠ, ιστοσελίδα (http://www.eydap.gr)

8. Διάφορες πηγές του διαδικτύου σχετικές με τη "μάχη των υπονόμων"

9. Η ταινία "Το κόκκινο τραίνο", παραγωγή Festival Film, 1982 (εκμετάλλευση: Καραγιάννης – Καρατζόπουλος), ηθοποιοί: Λάκης Κομνηνός, Νίκος Γαλανός, Σπύρος Καλογήρου, Στέφανος Στρατηγός, Βασίλης Διαμαντόπουλος, Γεωργία Ζώη, Gerald Parker.

Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ

from The Secret Real Truth http://bit.ly/2Be9JfB
via IFTTT