Αρκετές είναι οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα για τα αρχαία αποστραγγιστικά έργα της λίμνης Κωπαΐδας, και περισσότερο δε για τα υπόγεια. Ανάμεσα στις φυσικές καταβόθρες – σπηλαιώδεις διόδους διαφυγής του νερού προς τη θάλασσα, υπήρξαν και μερικά αρχαία υπόγεια τεχνικά έργα, σκοπός των οποίων ήταν να συμπληρώσουν το έργο της φύσης. Πότε όμως ξεκίνησαν να κατασκευάζονται; Από ποιον πολιτισμό; Ολοκληρώθηκαν τελικά; Και τι από αυτά υπάρχει σήμερα; Τα ερωτήματα αυτά προσπαθούν να βρουν τεκμηριωμένες απαντήσεις στο άρθρο που ακολουθεί.
Η αποξήρανση της Κωπαΐδας ήταν ένα πρόβλημα που απασχόλησε ανά τους αιώνες αρκετούς Έλληνες και ξένους μηχανικούς. Τα περισσότερα έργα του αρχαίου συστήματος αποστράγγισης της Κωπαΐδας ήρθαν στην επιφάνεια από το 1892 και μετά. Τον καιρό εκείνο μηχανικοί που δούλευαν για την εταιρεία «Lake Copais Company Limited», η οποία είχε αναλάβει να αποξηράνει τη λίμνη για το νέο ελληνικό κράτος, ήρθαν αντιμέτωποι με τα πρώτα ευρήματα.
Ανάμεσά τους ήταν και ο Έλληνας μηχανικός Μ. Καμπάνης, ο οποίος δημοσίευσε και μία από τις πρώτες σχετικές μελέτες. Σήμερα η λίμνη είναι αποξηραμένη, μετά από τα σύγχρονα έργα που ολοκληρώθηκαν το 1931 από την παραπάνω Αγγλική Εταιρεία, αποξηραίνοντας περί τα 241.000 στρέμματα.
Τα όρια της πρώην λίμνης σήμερα (πηγή: Μουστάκας Σ., 2012)
Πριν τις επεμβάσεις αυτές από το νέο ελληνικό κράτος, ο ποταμός Μέλανας, ακολουθώντας πορεία από τα δυτικά στα ανατολικά, ενωνόταν με μέρος του Βοιωτικού Κηφισού, διέσχιζε το βόρειο τμήμα της Κωπαΐδας και κατέληγε στο βορειοανατολικό άκρο αυτής, στις φυσικές καταβόθρες της περιοχής, και πιο συγκεκριμένα στη Μεγάλη Καταβόθρα. Σήμερα τα νερά του Μέλανα καταλήγουν -μέσω της Σήραγγας της Καρδίτσας- στη λίμνη Υλίκη, όπως άλλωστε και αυτά του Β. Κηφισού.
Τα αποξηραντικά έργα του νέου ελληνικού κράτους (πηγή: Μουστάκας Σ., 2012)
Η ανολοκλήρωτη σήραγγα του Κεφαλαρίου και η καταβόθρα Μπίνια
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και συνάμα πιο αμφιλεγόμενα αρχαία τεχνικά έργα αποξήρανσης της Κωπαΐδας, είναι η υπόγεια σήραγγα του Κεφαλαρίου, που τελικά όμως φαίνεται πως δεν στάθηκε ποτέ δυνατόν να ολοκληρωθεί. Σκοπός της ήταν να παροχετεύσει το νερό του Β. Κηφισού και του Μέλανα στον Ευβοϊκό Κόλπο (Λάρυμνα), ενισχύοντας ή και αντικαθιστώντας το έργο που εκτελούσαν οι φυσικές καταβόθρες. Η είσοδός της βρίσκεται στη θέση Μπίνια, μέσα στην ομώνυμη καταβόθρα, ένα περίπου χιλιόμετρο βορειότερα της Μεγάλης Καταβόθρας για την οποία θα μιλήσουμε παρακάτω.
Σχεδιάγραμμα κάτοψης της καταβόθρας Μπίνια (πηγή: Σιδερίδης, 1911)
Η τεχνητή καταβόθρα Μπίνια διαθέτει δύο κλάδους (περιγραφή: Σιδερίδης 1911). Μπαίνοντας, η δεξιά πτέρυγα μετά από 40 μέτρα καταλήγει σε αδιαπέραστες ρωγμές. Η αριστερή, αποτελείται από δύο διόδους, η μία εκ των οποίων στα νότια, η άλλη στα βόρεια. Και οι δύο διάδρομοι ήταν χτισμένοι με πέτρινους τοίχους, ίχνη των οποίων διακρίνονται μέχρι σήμερα. Το νότιο σκέλος είναι αρκετά μεγάλο, αλλά καταλήγει σε κατολισθήσεις μετά από 70 μέτρα. Το βόρειο, προσβάσιμο για 100 μέτρα, είναι πιο στενό και υπέστη επίσης κατολισθήσεις στην είσοδο, ενώ στο εσωτερικό του η λάσπη και τα φυτικά υπολείμματα που έχουν συσσωρευτεί, εμποδίζουν τη συνέχεια.
Είσοδος στην αριστερή πτέρυγα
Προχωρώντας προς το εσωτερικό με μεγάλη δυσκολία...
...ανάμεσα στα αρχαία τοιχώματα, βουλιάζοντας στη λάσπη.
Ωστόσο, η γαλαρία της καταβόθρας φαίνεται να κατευθύνεται προς μια σειρά αρχαίων φρεάτων, τα οποία ορίζουν τη διεύθυνση της σήραγγας, που θα οδηγούσε το νερό στο Κεφαλάρι (πηγή).
Εδώ, αναζητάμε (μάταια) τη συνέχεια της υπόγειας διαδρομής
Το άνοιγμα της εισόδου από το εσωτερικό
Υψηλότερες στάθμες νερού (μετά από βροχές)
Από τον σταλακτικό διάκοσμο του σπηλαίου
Η σήραγγα, ακολουθώντας τα χαμηλότερα σημεία του εδάφους (μισγάγγεια), κατευθύνεται προς την περιοχή της Λάρυμνας. Από το πέρας του συνολικού μήκους της (2230 m), τα ύδατα θα μεταφέρονταν στον ομώνυμο κόλπο, μέσω του ρέματος που καταλήγει εκεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι την ίδια διαδρομή (προσεγγιστικά) ακολουθεί και ο σύγχρονος δρόμος που οδηγεί από τον Άγιο Ιωάννη στη Λάρυμνα ενώ, πιθανότατα, το ίδιο συνέβαινε και με τον αρχαίο δρόμο.
Η σήραγγα Κεφαλαρίου (κίτρινο) και η πορεία των υδάτων προς την Λάρυμνα
(Μουστάκας Σ., 2012 & συμπλήρωση Δευτεραίος Π., 2013)
Η έρευνα που έγινε για το εν λόγω τεχνικό έργο, έδειξε ότι η κατασκευή του δεν ολοκληρώθηκε. Παρ' όλα αυτά, υπάρχει η πιθανότητα να είχε σχεδιαστεί και ένας δεύτερος κλάδος, ο οποίος εξέβαλλε από το μέσον της κύριας σήραγγας με κατεύθυνση ΒΑ (επίσης προς Λάρυμνα;), συνεχίζοντας περίπου στη διεύθυνση της αρχικής χάραξης, η οποία στο σημείο εκείνο πραγματοποιεί αριστερή στροφή προς ΒΔ, ακολουθώντας τον σημερινό δρόμο. Την άποψη αυτή στηρίζουν κάποια (φραγμένα) πηγάδια παρόμοιου τύπου με τα υπόλοιπα, που έχουν εντοπιστεί στην επιφάνεια, σε αποστάσεις περίπου 100 m μεταξύ τους.
Σημαντικές τεχνικές πληροφορίες για το έργο αντλούμε από τις μελέτες που δημοσίευσαν ο Καμπάνης (1893) και ο Knauss (1995). Η σήραγγα σχεδιάστηκε ως πολυγωνική γραμμή, με τις καμπύλες που προκύπτουν από την τοπογραφία της περιοχής να πραγματοποιούνται ως σύνθεση ευθύγραμμων τμημάτων. Είχε προγραμματιστεί να έχει μήκος λίγο παραπάνω από 2,2 km και συνεχή κλίση 1,15% περίπου. Στη πράξη όμως, μόνο το ένα πέμπτο (1/5) της σήραγγας ολοκληρώθηκε. Αναφέρεται διατομή πλάτους 1,45 m και ύψους 1,55 m. Όσον αφορά την παροχετευτικότητα της, ο Knauss ισχυρίστηκε ότι θα έφτανε τα 10 m3/s ενώ ο Καμπάνης τα 7 m3/s (κυβικά ανά δευτερόλεπτο).
Το ανοικτό φρέαρ Ν.16
Για την κατασκευή της σήραγγας, αλλά και για τον έλεγχο και τη συντήρησή της, ανοίχθηκαν 16 κατακόρυφα φρεάτια, που όμως έμειναν και αυτά σε μεγάλο βαθμό ανολοκλήρωτα. Από το αρχικά προβλεπόμενο συνολικό βάθος τους (περίπου 650 m), σκάφτηκε λίγο πάνω από τα δύο τρίτα (2/3). Αν το έργο είχε ολοκληρωθεί, θα είχαν εκσκαφτεί συνολικά (για τη σήραγγα και τα κατακόρυφα φρεάτια) 7.500 m3 πέτρας (τελικά μόνο 2.000 m3 εκσκάφτηκαν).
Η σήραγγα του Κεφαλαρίου και τα φρεάτιά της (σχέδιο: Καμπάνη, πηγή: Knauss, 1995)
Οι αποστάσεις μεταξύ δύο διαδοχικών φρεατίων ποικίλουν σημαντικά (64-169 m με μέση απόσταση 116 m) ενώ οι διατομές τους είναι τετραγωνικές με τις διαστάσεις τους να διαφέρουν από φρέαρ σε φρέαρ (κυμαίνονται από 1,5 x 1,5 έως 2,1 x 2,1 m2). Ταυτόχρονα, η διατομή κάθε φρεατίου μειώνεται με το βάθος. Να σημειωθεί ότι αν το έργο είχε ολοκληρωθεί, εκτιμήθηκε ότι από τα συνολικά φρεάτια, 11 θα γίνονταν βαθύτερα από 30 m, έξι βαθύτερα από 50 m και δύο βαθύτερα από 60 m (Μουστάκας, 2012). Σήμερα, αρκετά από τα φρεάτια έχουν καλυφθεί από τις επιχώσεις του παρακείμενου δρόμου.
Η προέλευση των έργων και η καταβόθρα του Ηρακλή
Όσον αφορά τον πολιτισμό που επιχείρησε να κατασκευάσει τη σήραγγα του Κεφαλαρίου, οι απόψεις των μελετητών φαίνεται να διαφέρουν. Οι περισσότεροι αποδίδουν τα έργα στους Μινύες, ενώ υπάρχουν και αυτοί που θεωρούν ότι υπεύθυνοι για αυτά είναι οι Μακεδόνες της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, υπό τον μηχανικό Κράτη (336-323 π.Χ.), ενώ πρέπει να αναφερθεί και η γνώμη του Γερμανού γεωλόγου Philippson, ο οποίος υποστήριξε ότι η σήραγγα του Κεφαλαρίου είναι δημιούργημα των Ρωμαίων, κατά την αυτοκρατορία του Αδριανού (117-138 μ.Χ.).
Στις αρχές της δεκαετίας του '80 οι σπηλαιολόγοι Ν. Λελούδας και Σ. Παυλίδης εντόπισαν εκ νέου το τούνελ, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι διασχίζοντας τα 400 πρώτα μέτρα κατέληξαν σε συμπαγή βράχο, αφού είχαν περάσει κάτω από τα τρία πρώτα πηγάδια. Σήμερα όμως, η δίοδος (καταβόθρα Μπίνια) μετά τα πρώτα 40 μέτρα είναι αποφραγμένη από λάσπη, όπως και ο πυθμένας του πρώτου (ανοικτού) πηγαδιού «του Μ. Αλεξάνδρου» είναι καλυμμένος από απορρίμματα. Από τα υπόλοιπα πηγάδια, ελάχιστα είναι αυτά που καταλήγουν σε τμήματα της σήραγγας, είτε επειδή κάποια είναι μπαζωμένα, είτε επειδή ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν.
Την εποχή του Αλεξάνδρου, μάλλον έγιναν μερικά από τα παραπάνω έργα (βελτίωσης;), αν τελικά η αρχική κατασκευή ήταν πράγματι αρχαιότερη. Το τοπωνύμιο Μπίνια πάντως, γραμμένο ως Binya (Σιδερίδης, 1911), παραπέμπει -και ορθογραφικά- στο όνομα του βασιλιά Μινύα, χωρίς αυτό βέβαια να τεκμηριώνει το οτιδήποτε.
Σύμφωνα με το μύθο, υπεύθυνος για το τέλος της κυριαρχίας των Μινύων στην περιοχή γύρω από τη λεκάνη της Κωπαΐδας ήταν ο Ηρακλής. Ο αρχαίος ήρωας φέρεται να έφραξε με ένα πελώριο βράχο την σημαντικότερη καταβόθρα που εξυπηρετούσε την αποξήρανση της λίμνης, με αποτέλεσμα αυτή να πλημμυρίσει ξανά και οι Μινύες να χάσουν το πιο εύφορο κομμάτι της γης τους. Το κίνητρό του, βάσει της μυθολογίας πάντα, ήταν να απελευθερώσει τους φόρου υποτελείς Θηβαίους. Λόγω της παραπάνω ιστορίας, η καταβόθρα με το μεγαλύτερο άνοιγμα (20x30m), η οποία βρίσκεται δίπλα στον οικισμό Άγιος Ιωάννης (πρώην Νέο Κόκκινο) στα βορειοανατολικά της λεκάνης, λέγεται εκτός από «Μεγάλη Καταβόθρα» και «Καταβόθρα του Ηρακλή».
Η είσοδος της Μεγάλης Καταβόθρας του Ηρακλή εξωτερικά-εσωτερικά
Μέσω της Μεγάλης Καταβόθρας, τα οδηγούμενα σε αυτή νερά του Μέλανα ποταμού κατέληγαν στον όρμο Σκροπονέρια νότια της Λάρυμνας, που απέχει 6 περίπου χιλιόμετρα σε ευθεία γραμμή από την είσοδό της. Σήμερα η καταβόθρα εξακολουθεί εν μέρει να λειτουργεί, καθώς το νερό μπορεί να διέρχεται μέσα από τα πετρώματα, παρ' όλο που η υπόγεια διαδρομή προς τη θάλασσα δεν είναι πια προσβάσιμη. Η συνέχειά της έχει αποφραχθεί στα 80 m από την είσοδο, από έναν τεράστιο σωρό από μπάζα (εκτιμάται όγκος 20.000 m3) που προήλθε από κατολίσθηση κατά την κατασκευή του οικισμού (Νέο Κόκκινο) που δημιουργήθηκε από την μεταλλευτική εταιρία ΛΑΡΚΟ κατά τα τέλη της δεκαετίας του '60.
Λέγεται πάντως ότι Ιταλοί σπηλαιολόγοι είχαν καταφέρει να διασχίσουν τη διαδρομή, και αυτό πρέπει να συνέβη λίγο πριν την οριστική απόφραξή της. Επρόκειτο για φυσική υπόγεια δίοδο (μέσης κλίσης J=1,4%), που δέχτηκε παρεμβάσεις για καλύτερη παροχετευτικότητα. Άλλο τμήμα κατά μήκος της υπόγειας αυτής διαδρομής, ενδέχεται να έχει αποκοπεί από τη διάνοιξη μεταλλευτικών στοών.
Υπόβαθρο: χαρτογράφηση Bertolanni M., Rossi A., 1983
Ότι έχει απομείνει, από την είσοδο έως και την απόφραξη, χαρτογραφήθηκε πλήρως το 1973 επίσης από Ιταλούς σπηλαιολόγους. Στο εσωτερικό σήμερα συναντάμε φανερά τα ίχνη διαμόρφωσης του σπηλαίου (ξερολιθιές), όπως και ελάχιστες πια στενές διόδους σύντομων διαδρομών, από τις οποίες διαφεύγει το νερό. Επιλέξαμε να επισκεφτούμε αυτήν που καταλήγει στο πιο απομακρυσμένο από την είσοδο σημείο (βλέπε επάνω χάρτη: με κίτρινο χρώμα η αρχή και το τέλος της διαδρομής στην κάτοψη, και κάτω δεξιά η μηκοτομή).
Η ξερολιθιά που φαίνεται στην τομή Ε του παραπάνω χάρτη, και αριστερά κάτω, η είσοδος προς τον κατηφορικό διάδρομο όπου τελείωνει η διαδρομή
Ίχνη από τη χαρτογράφηση των Ιταλών σπηλαιολόγων το 1973
Η σήραγγα Κεφαλαρίου σήμερα: κατάβαση στο φρέαρ Ν.16
Σήμερα, εντοπίζονται ίχνη της αρχαίας σήραγγας Κεφαλαρίου στην περιοχή, και πιο συγκεκριμένα τα στόμια 12 εκ των φρεατίων. Μια επιτόπια έρευνα σε ένα από τα ελάχιστα που παραμένουν ακόμη ανοικτά (με πρόσβαση στο εσωτερικό της), πιστοποιεί ότι το έργο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.
Κατά την κατάβαση στο φρέαρ 16 που βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου +85 m, μετρήθηκε βάθος 14 μέτρων, μέχρι τον πυθμένα.
Από την μηκοτομή της σήραγγας(Καμπάνης), στο φρεάτιο 16 δίνεται στάθμη στομίου 83,5 m, ενώ ο πυθμένας του βρίσκεται στα +69,3. Το βάθος του Ν.16 προκύπτει υπολογιστικά 83,5 - 69,3 = 14,2 m, που επιβεβαιώνει ότι πράγματι καταλήξαμε στο επίπεδο της σχεδιασμένης χάραξης.
Το φρέαρ Ν.16 λοιπόν, διατομής 2 x 2 m καταλήγει σε ανέπαφο ενδιάμεσο τμήμα της αρχαίας σήραγγας, μήκους 7 μέτρων εκατέρωθεν της διατομής του.
Και προς τις δύο κατευθύνσεις, το τούνελ σταματά σε φυσικό βράχο, αποδεικνύοντας ότι το έργο δεν ολοκληρώθηκε.
Η διατομή, οι διαστάσεις της οποίας (1,45 x 1,55) επιβεβαιώνονται, διαθέτει κάθετα τοιχώματα ύψους 1,35 m, συγκλίνοντα προς τα πάνω μέχρι το μέγιστο ύψος (1,55), σχηματίζοντας στην οροφή της ανακουφιστικό τρίγωνο. Ο κενός αυτός τριγωνικός χώρος, που ήταν κάτι σύνηθες στα ανώφλια των θολωτών μυκηναϊκών τάφων, χρησιμεύοντας για να μεταφέρει το βάρος της υπερκείμενης κατασκευής στην περιφέρεια, θα μπορούσε να κατατάσσει το έργο σε εκείνη την εποχή. Η πρόταση αυτή όμως δεν είναι αξιόπιστη, καθώς το "ανακουφιστικό" τρίγωνο συναντάται και σε πολύ μεταγενέστερες κατασκευές αντίστοιχων υπογείων σηράγγων, όπως στο ρωμαϊκό Αδριάνειο υδραγωγείο της Αθήνας...
Ανακουφιστικό τρίγωνο, σε τυφλή λάξευση στα κατακόρυφα τοιχώματα του πηγαδιού
Στην περίπτωση πάντως που η ανολοκλήρωτη σήραγγα του Κεφαλαρίου ήταν έργο των Μινύων, ο σκοπός της κατασκευής της θα είχε οπωσδήποτε σχέση με το σύστημα αποξήρανσης που δημιούργησαν για τη λεκάνη της Κωπαΐδας, και θα αποτελούσε την αρχαιότερη απόπειρα κατασκευής τούνελ στην Ευρώπη. Ανεξαρτήτως κατασκευαστή πάντως, το τεχνικό αυτό έργο ερμηνεύεται ως προσπάθεια αύξησης της παροχετευτικότητας του εν λόγω συστήματος, κρίνοντας ότι οι φυσικές καταβόθρες (που χρησιμοποιούνταν ως αγωγοί απαγωγής υδάτων) δεν κάλυπταν τις υπάρχουσες ανάγκες.
Εντυπωσιακοί φυσικοί (;) σχηματισμοί στα τοιχώματα του πηγαδιού 16
Επιμέλεια κειμένου: Παναγιώτης Δευτεραίος
Φωτογραφίες: Παναγιώτης Δευτεραίος, Γεωργία Μπουρμπόυλη
Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology)
Συμμετείχαν: Κώστας Κάζας, Γεωργία Μπουρμπούλη, Παναγιώτης Δευτεραίος
Πληροφορίες κειμένου: Ελήφθησαν από τη διπλωματική εργασία του Σωτήρη Μουστάκα "Αναπαράσταση λειτουργίας αρχαίων υδραυλικών έργων στην περιοχή της Κωπαΐδας" (2012), στον Τομέα Υδατικών Πόρων & Περιβάλλοντος της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών του Ε.Μ.Π. με επιβλέποντα τον Νίκο Μαμάση, Επίκουρο Καθηγητή Ε.Μ.Π.
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία:
1. Kambanis M., Le dessèchement du lac Copais par les anciens (The drainage of the Kopais lake by the ancients). Bulletin de Correspondance Hellenique, 1893
2. Knauss J., NE Kopais: Technical – Historical Aspects of the Unfinished Ancient Drainage Tunnel. In: Proceedings of the Society for Boeotian Studies, 1995
3. Bertolanni M., Rossi A., La zona speleological del lago Copaide (Beozia, Grecia centrale), Bologna 1983
4. Siderides, N.A., Les Katavothres de Grece, Spelunca, Bulletin et Memoires de la Societe de Speleologie, 1911
Συμπληρωματική βιβλιογραφία:
Νίκος Λελούδας, Εξερευνώντας την υπόγεια Ελλάδα (τόμος Α΄), Αθήνα 2005Χρήστος Λάζος, Μηχανική & Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1993
Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως τον κ. Κώστα Κάζα, φίλο και συνοδοιπόρο μας στις εξορμήσεις της περιοχής, χωρίς τη βοήθεια του οποίου δεν θα ήταν δυνατόν να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά σημεία αυτής της έρευνας.
Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ
from The Secret Real Truth http://ift.tt/2bMrEMI
via IFTTT
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου